Felsefe bize insan düşüncesinden, doğruyu aramanın erdeminden söz eder. "Sofi'nin Dünyası"nın yazarı Jostein Gaarder bize bu yolda ışık tutarken, bizim Türkiye'mizde neler olur? Biz düşüncenin, doğrunun neresindeyiz? "Sofi'nin Dünyası"nın Türkçe'deki öyküsü bize bu konuda neler anlatır? Bir çevirmenin başlangıçta dost ve demokrat ilişkiler içinde olduğu bir yayınevince, kitap başarıya ulaştıktan sonra nasıl görmezden gelindiğinin, hakkını istemeye kalkınca nasıl dışlandığının, yayınevinin çevirmenin çevirisiyle tam 39 baskı yapmış bir kitabı nasıl yeniden, bir başka çevirmene bastırdığının, bastırabildiğinin öyküsüdür bu! Bu yazı, yayıncılık çevrelerinde verili alınan dostluk ilişkilerini ve telif sahibi yayınevlerinin çeviri eserler üzerindeki sınırsızmış gibi görünen güçlerini sorgulamak için yazıldı.

Sofi'nin Dünyası 1994'de Gülay Kutal'ın çevirisiyle Pan Yayınları tarafından yayınlanır. Pan'la Kutal "dostça" bir ilişki içinde gerçekleştirirler çeviri ve ilk baskı sürecini: Türkiye'den başka yayınevlerinin de kitabın hakkını istemelerine rağmen, Norveç'te yaşayan çevirmenin Norveçli yayınevine Pan'ı tavsiyesi üzerine Pan kitabın haklarını alır. Çevirmen, kitabın çevirisi için Norveç'teki bir vakıftan para temin etme konusunda da yayınevine yardımcı olur. Pan da çevirmeni motive eder, destekler. Çevirmen yazara sadık kalmak ve felsefeyi tıpkı yazarı Jostein Gaarder gibi Türkçe'de (de) anlaşılır kılmak ana prensipleriyle 600 sayfalık bir başyapıtı günler ve gecelerce, satır satır, coşkuyla, felsefe, dilbilgisi, Norveç, Norveççe, Türkiye, Türkçe bilgisiyle, "Sofi'nin Dünyası"nı Oslo-Bergen treninde okuyanları ve İstanbul-Ankara otobüsünde okuyacak olanları tanıyor olmanın bilgisi ve sorumluluğuyla, ağır ağır kendi dilinde yeniden yaratır. Eseri Norveççe gibi az bilinen bir dilden doğrudan Türkçe'ye aktarabiliyor olmanın ayrıcalık ve keyfini yaşayarak.
 

39 baskı

Özenle getirildiği noktada "Sofi'nin Dünyası" reklamsız ve şatafatsız bir şekilde, güzel bir kapağın içerisinde sessizce kitabevlerinin raflarındaki yerini alır. Ve sonra birinci, ikinci, üçüncü baskısı derken kitap beş yıl içinde tam 39 kez yeniden ve yeniden basılır! Bu sayıya kimbilir belki bir o kadar da korsan baskı eklenebilir. Kitabın artık çok açık seçik olan bu başarısındaki payını düşünen çevirmen yayınevinden, kitabın ilk baskısı sırasında zaten Norveç vakfından temin edilmiş, yayınevinin cebinden çıkmamış o ilk paya ek bir pay ister. Yayınevi işte bu noktada felsefenin ışıklı yolunu terk etmeye başlar: Çevirmenin "Sofi'nin Dünyası" için ek bir pay isteğine cevap vermediği gibi, Gaarder'in "İskambil Kağıtlarının Esrarı" adlı bir başka kitabının çeviri anlaşmasını da istenen ücreti ödeyemeyeceği gerekçesiyle iptal eder. Oysa ki çevirmenin istediği ücret YKY gibi ciddi yayınevlerinin kullandığı son derece olağan bir telif formülüne dayanmaktadır. Ve yine Gaarder'in, çevirisi üzerine sözlü bir anlaşmaya vardıkları "Vita Brevis" adlı bir başka kitabını hiçbir neden göstermeksizin bir başka çevirmene verdiğini söyler.

Yayınevinin kendisine haksızlık yaptığını, dostlukların lafta kaldığını nihayet anladığında çevirmen hakkını aramaya girişir. Yayınevinin buna verdiği cevap, resmi baskı adedi 100.000'i geçmiş bir kitabın çevirmeniyle diyaloğa girmek yerine, kitabı, başka bir çevirmenin çevirisiyle yeniden basmak, yani çevirmenin kitap üzerindeki manevi sahibiyetini de elinden almaya çalışmak olur! Üstelik kitabın 39 baskı yapmış bu ilk çevirisini "yokmuş, hiç olmamış" gibi göstermeye çalışarak. Rahmetli Melih Cevdet Anday 23 Ocak 1996'da Cumhuriyet'teki köşe yazısında kitaptan çevirmeniyle birlikte söz ederek "Norveçli felsefeci yazar Jostein Gaarder'in 'Sofi'nin Dünyası' adlı felsefe tarihi üzerine romanını Türkçe çevirisinden (çeviren: Gülay Kutal) okudum; yapıtı sevdim, kitabın Türkçe'ye çevrilmesini de beğeniyle (takdirle) karşıladım" diye yazmıştı. Şimdi Pan'ın internet sayfalarına bakanlar, bu alıntıyı görebilirler ancak "(çeviren: Gülay Kutal)" kısmı silinmiş olarak!